تحقیق انتظار بشر از دين

دسته بندي : علوم انسانی » معارف اسلامی
انتظار بشر از دين
آيا بايد پرسيد: “انتظار بشر از دين چيست؟” يا: “انتظار دين از بشر چيست؟” چرا؟
استاد ملکیان دو پرسش “انتظار بشر از دين چيست؟” و “انتظار دين از بشر چيست؟” مانعةالجمع نيستند، تا سؤال كنيم كه كداميك از آن دو را بايد پرسيد .هر دو پرسش پرسيدني‌اند و مي‌توان آنها را با هم پرسيد.
در همين جا و قبل از اين كه به جواب ساير سؤالات بپردازم، تذكار اين نكته را لازم مي‌بينم كه، با توجه به اين كه همه سؤالات دوازده‌گانه شما حول محور “دين” مي‌چرخد، ضرورت دارد كه مراد از لفظ “دين” را تعيين كنيم .قصد ندارم كه دين را تعريف كنم، كه، از سويي، كاري است بسيار دشوار، بل مُحال، و، از سوي ديگر، كاري است غيرضروري، بيفايده، و حتي بيمعنا .اما عدول از تعريف دين، هر وجهي داشته باشد، به هيچ روي، ما را مُجاز نمي‌دارد كه مراد خود را از لفظ “دين” تعيين نكنيم؛ چرا كه اين كار دوم، يعني تعيين مراد، اگر صورت نپذيرد گفت‌وگو و دادوستد فكري ما در فضايي غبارآلود و مِه‌گرفته انجام مي‌گيرد، كه در آن نه هيچ اختلافِ‌نظرِ ظاهري‌اي دلالت بر اختلاف‌نظرِ واقعي دارد و نه هيچ اتفاق‌نظرِ ظاهري‌اي دال بر اتفاق‌نظرِ واقعي است؛ يعني اصلاً گفت‌وگو و دادوستدي در ميان نيست.
مراد من از “دين”، در جواب‌هايي كه به سؤالات شما مي‌دهم، مجموعه تعاليم و احكامي است كه، بنا بر ادعايِ آورنده آن احكام و تعاليم و پيروان او، حاصل ذهن بشر نيست، بلكه، برعكس، داراي منشأ الهي است، خواه وَحياني باشد (مانند اسلام) و خواه عرفاني (مانند آيين بودا) .بدين قرار، في‌المثل، كمونيزم، ليبراليزم، و امانيزم كه گاهي “دين” خوانده مي‌شوند، با توجه به خاستگاه و گرايش‌هايشان و اين كه چيزي بيش از دستاورد فكر بشر نيستند، در مواضعه و اصطلاح ما “دين” ناميده نمي‌شوند (و البته اين امر هيچ چيزي را، در عالم واقع، اثبات يا نفي نمي‌كند؛ زيرا قراردادهاي زباني نفياً و اثباتاً به عالم واقع كاري ندارند.) اگر “دين” را به اين معنا اخذ كنيم اديان بزرگ روزگار ما عبارتند از: اسلام، مسيحيت، دين يهود، آيين هندو، آيين بودا، آيين دائو، شينتو، و زرتشتي‌گري؛ و مي‌توان گفت كه در اين سؤال و جواب‌ها بيشتر به اين هشت دين ناظريم.
آيا معتقدان به حقانيت متون مقدس ديني مي‌توانند جواب سؤالِ “انتظار بشر از دين چيست؟” را از متونِ مقدسِ ديني خود طلب كنند يا بايد پاسخ را از غير اين طريق بجويند؟ چرا؟ اگر به غير متون مقدس رجوع بايد كرد آن غير چيست؟
به نظر مي‌رسد كه معتقدان به حقانيتِ متونِ مقدسِ ديني نمي‌توانند جواب سؤال “انتظار بشر از دين چيست؟” را از متونِ مقدس دينيِ خود طلب كنند؛ زيرا، به نحوِ پَسين و از طريق رجوع به متونِ مقدسِ اديانِ مختلف، مي‌دانيم كه جواب اين سؤال در هيچيك از آن متون نيامده است .وانگهي، حتي اگر جواب سؤال مذكور در متن مقدس ديني‌اي هم آمده بود، باز آدميان مي‌بايست صحت و سقم آن جواب را با خويشتن‌نگري و درونبيني معلوم مي‌داشتند و، در اين صورت، در واقع جواب را از خود طلب مي‌كردند .ظاهراً بايد پاسخ را از غيرِ طريقِ رجوع به متونِ مقدسِ جُست و يافت؛ و آن غير هم، چنانكه به اشارت گذشت، خويشتن‌نگري و درون‌بيني است: يكايك متدينان بايد به خود رجوع كنند و دريابند كه از تدين خود، يعني از التزام همه جانبه به دين خود، انتظار و توقع حصول چه مطلوبي را دارند .البته از اين كه جواب سؤال مذكور را بايد با خويشتن‌نگري و درونبيني دريافت لزوماً استنتاج نمي‌شود كه انتظار بشر از دين امري است خصوصي، بدين معنا كه در آن جايي براي حجت و دليل و نيز رد و تكذيب نيست، بلكه كاملاً امكان دارد كه مشاهدات و گردآوري آمارها نشان دهد كه همه يا اكثريت قريب به اتفاق يا بيشتر متدينان يا انسان‌ها چشمداشتشان از دين امر واحدي است (كه فعلاً با تعيين آن امر واحد كاري نداريم).
بلي، سؤال ديگري مي‌توان كرد، و آن اين كه: آيا نمي‌توان با رجوع به متون مقدس پاسخ اين پرسش را يافت كه: “انتظار بشر از دين چه بايد باشد؟” به تعبير ديگر، اگر متون مقدس انتظار بشر از دين را گزارش نمي‌كنند، لااقل، به اصلاح و تصحيح آن نمي‌پردازند؟ و باز، به تعبير سوم، آيا متون مقدس بيان نمي‌كنند كه چه انتظاراتي از دين داشتن بجاست و چه انتظاراتي نابجا؟ بعيد نيست كه جواب اين سؤال مثبت باشد، يعني متون مقدس بيان كرده باشند كه دين فقط چه انتظار يا انتظاراتي را برآورده مي‌كند يا، به عبارت ديگر، چه وعده يا وعده‌هايي مي‌دهد و، به عبارتي كه اندكي مسامحه‌آميز است، چه كاركرد يا كاركردهايي براي خود قائل است .اما اگر هم چنين باشد، باز، بايد دانست كه در صورتي بشر به دين اقبال مي‌كند كه وعده‌اي كه دين مي‌دهد در جاي ديگري، به نحو بهتر يا لااقل به همان نحو، انجاز نشود.
آيا يافتن پاسخي براي پرسشِ “انتظار بشر از دين چيست؟” فقط نتيجه عملي دارد يا نتيجه نظري هم دارد؟ في‌المثل آيا در فهم متون مقدس هم تأثيري دارد يا نه؟ اگر بلي، چگونه؟
يافتن پاسخي براي پرسش “انتظار بشر از دين چيست؟” فقط نتيجه عملي ندارد، بلكه نتيجه نظري هم دارد و، في‌المثل، در فهم متون مقدس هم مؤثر است .اگر فهم احكام و تعاليم مندرج در متون مقدس را به معناي عام آن بگيريم كه شامل علم به معناي احكام و تعاليم، علم به اهميت نسبي هر يك از احكام و تعاليم در قياس با ساير احكام و تعاليم، علم به علت و جهت (يا فلسفه وجودي) آنها، و تفسير آنها بشود، با اندك تأمل، مي‌توان دريافت كه انتظار هر فرد از دين در فهمي كه وي از متون مقدس مي‌تواند داشت تأثير تام و قاطع دارد .البته نه به اين معنا كه هيچ گزارة ديني و مذهبي‌اي نيست اِلا اين كه انتظار از دين در فهم آن اثر دارد؛ اما، به صورت موجبه‌اي جزئيه، مي‌توان گفت كه فهم بسياري از گزاره‌هاي ديني و مذهبي بر تعيين انتظار از دين توقف دارد.
به نظر شما، انتظار ما انسان‌ها از دين چيست؟
ما انسان‌ها، در طي زندگي اينجهاني و دنيوي، همواره، خود را در اوضاع و احوالي نامطلوب مي‌يابيم .اين زندگي آگنده است از دردها و رنجهاي جسماني، روحي، فردي، و جمعي؛ و اين واقعيت با چنان وضوح و بداهتي مشهود و معلومِ يكايكِ ما انسان‌هاست كه كسي در آن چون و چرا ندارد و، در نتيجه، كسي هم خود را محتاج اقامه حجت و دليل بر آن نمي‌بيند و حتي مي‌توان گفت كه هر گونه شرح و بسط و تفصيل و اطناب در باب آن نه